Kafka in de rechtstaat

'Wie een dergelijk proces heeft, heeft het eigenlijk al verloren,' aldus de roman Het proces van Franz Kafka uit 1925. Dat gevoel hebben de ouders in de kinderopvangtoeslagaffaire een eeuw later ook ervaren. Zij werden doelwit van de fixatie van de overheid onder de kabinetten-Rutte op bestrijding van fraude met toeslagen. Dat ging heel ver: ook degenen die geen fraude hadden gepleegd, moesten de toeslag waarop zij recht hadden terugbetalen. De reden kwamen ze niet te weten.
Hoewel de wet geen onverbiddelijke terugvordering voorschreef, interpreteerde de rechter dat wel zo. Die leesfout werd vele gezinnen fataal. Er was niemand die echt naar hen luisterde, totdat een paar journalisten en Kamerleden zich erin verdiepten. Als zij dat niet hadden gedaan, dan zou de kwestie waarschijnlijk nooit aan het licht zijn gekomen. Het kabinet zelf was niet van plan om de misstand te openbaren, en evenmin om de aangerichte schade, die inmiddels in de miljarden loopt, te herstellen. 
Wat er misging met de kinderopvangtoeslagen is geen toeval, maar een symptoom van de jarenlange verwaarlozing van de rechtsstaat. Kafka een eeuw later: hoe politiek, bestuur en de landsadvocaat de argeloze burger mangelden, en de rechter dat pas na tien jaar doorhad.


Ellen Pasman (1958) is sinds 1987 advocaat in Amsterdam. Zij stond Willem Oltmans bij in zijn zaak tegen de Nederlandse staat, waarover ze in 2002 het boek Oud zeer publiceerde.