Journaal van mijn reis in het jaar 1769

Als de jonge theoloog en filosoof Johann Gottfried Herder (1744-1803) zich in mei 1769 te Riga inscheept, gaat hij het avontuur van zijn leven tegemoet. Eenmaal op zee maakt hij de balans op van zijn bestaan. Terugkijkend is dat voorwerp van kritische beschouwing, voor de toekomst maakt hij grootse plannen. Zijn bezinning op het verleden en projecten voor de toekomst vormen het uitgangspunt van het dagboek dat hij na zijn zeereis in Nantes en Parijs schrijft.

Dit geschrift verscheen in 1846 postuum onder de titel Journal meiner Reise im Jahr 1769. Hoewel het, in navolging van Herder zelf, een 'journaal' wordt genoemd, heeft het de vorm van een aaneengesloten geschreven essay, niet die van een dagboek. Herder doet erin verslag van zijn belevenissen als reiziger - 'wat biedt een schip zwevend tussen hemel en zee niet aan ruimte om te denken' - en neemt de lezer mee op een fascinerende innerlijke reis door zijn gedachtewereld. Het zijn de invallen en bespiegelingen van een 24-jarige, begiftigd met een fabelachtige eruditie. Hier is reeds de kritische verlichter aan het woord die zich afzet tegen de overwaardering van de rede, en die de grondslag legt voor alle gedachten die hij in zijn latere geschriften verder zal uitwerken.

Kortom, een magistraal egodocument dat tevens een rijke bron vormt van vruchtbare ideeën over taal, opvoeding, onderwijs, wetenschap, kunsten en religie - ideeën die tot op de dag van vandaag hun betekenis en zeggingskracht hebben weten te behouden. Het is reeds in vele talen vertaald. Deze eerste Nederlandse uitgave plaatst Herders 'journaal' in de context van zijn leven, maar laat er vooral ook de actualiteitswaarde van zien.

Herders theorie van de taaluiting wierp een nieuw licht op de relatie taal en betekenis, en is daarmee van grote invloed op de moderne cultuur. (Charles Taylor)

De ontdekking van de dynamische geschiedenis met alles wat daaruit volgt, van het trotse individualisme tot de ootmoed voor de oude getuigenissen van de volkscultuur, bewerkte een echte breuk in het Avondland. (Rüdiger Safranski)

Herder zal actueel blijven zolang onze beschaving, net als hij, aarzelt tussen eeuwige oecumenische, humanistische waarden (...) en de ontkenning van elke absolute waarde. (Max Rouché)

Aart J. Leemhuis is filosoof en beeldend kunstenaar. Hij bezorgde o.m. Nederlandse uitgaven van Schillers Über die ästhetische Erziehung des Menschen en de Briefwechsel zwischen Schiller und Goethe.

Johann Gottfried Herder (1744-1803) formuleerde als filosoof van de Romantiek een kritiek op de Franse Verlichting. Hij wordt door sommigen gezien als een van de geestelijke vaders van het 19e- en 20e-eeuwse nationalisme, maar door anderen, bijvoorbeeld de Franse filosoof Alain Finkielkraut, ook als inspirator van de verdedigers van de multiculturele samenleving en het multiculturalisme. Als dichter gold hij als de belangrijkste proponent van de Sturm und Drang-beweging (ca. 1770) en oefende hij grote invloed uit op latere Duitse dichters als Goethe en Schiller.