Vrijheid, gelijkheid, veelheid

Met zijn traktaten over politiek en de vrijheid om te filosoferen heeft Spinoza in de tweede helft van de zeventiende eeuw een ommekeer bewerkstelligd in de relatie tussen filosofie, politiek en religie en zo de basis gelegd voor de moderne democratie. Dit verliep niet zonder slag of stoot. De idee dat er geen gelijkheid is zonder vrijheid maar ook geen vrijheid zonder gelijkheid werd verguisd als leidend tot oproer en anarchie. Zijn pleidooi voor filosofische kritiek werd van alle kanten onthaald op een heftige en massieve tegenstand. Toch stond Spinoza niet alleen, hij maakte deel uit van een beweging. Geïnspireerd door menig anoniem traktaat, de republikeinse geschriften van zijn tijdgenoot De la Court, de democratische ideeën van zijn leraar Van den Enden en de subversieve kritiek van zijn vriend Koerbagh ging hij verder op het spoor dat werd gelegd door Machiavelli. Maar ook de tegenstand waarop zijn werk werd onthaald speelde een rol in de radicalisering van zijn ideeën en in de terugkeer naar de revolutionaire principes van Machiavelli. Zijn voorbeeld leidde tot pamfletten zoals de Esprit de Spinosa/Traité des trois imposteurs die een breed lezerspubliek bereikten en daarmee beslissende impulsen gaven aan de Verlichting.