Het fascisme en de nieuwe vrijheid

Het fascisme en de nieuwe vrijheid is voor uitgever Geert van Oorschot een bepalend boek geweest. Hij bracht dit werk van zijn vriend en politieke leermeester Jacques de Kadt aan bij de illustere uitgever Emmanuel Querido, kort nadat hij in 1938 bij deze als hoofd verkoop in dienst was getreden. Querido gaf het in 1939 uit, kort voordat de Tweede Wereldoorlog uitbrak, maar niet onder de titel die De Kadt eraan had gegeven: Het fascistisch intermezzo. Querido was namelijk veel pessimistischer dan De Kadt, die in dit sindsdien legendarisch geworden boek niet alleen het fascisme en nazisme tot op het bot ontleedde, maar daarin bovendien voorspelde dat Hitler binnen een jaar tot de aanval zou overgaan én dat hij de Tweede Wereldoorlog die daarvan het onvermijdelijk gevolg zou worden, binnen ongeveer vijf jaar zou verliezen... De titel werd gewijzigd, het boek verscheen, de oorlog brak al in hetzelfde jaar uit, duurde ten slotte zes jaar in plaats van vijf.
Het fascisme en de nieuwe vrijheid werd vrijwel direct door de Duiste bezetter in beslag genomen en vernietigd; slechts enkele exemplaren konden worden gered. Na de oprichting van zijn eigen uitgeverij bracht Geert van Oorschot de tweede druk ervan uit (1946). Ten slotte verscheen in 1980 een derde, opnieuwe gezette en uitgebreide druk met een nieuw voorwoord van de intussen hoogbejaarde De Kadt. De destijds nog kersverse ex-premier Joop den Uyl hield de nieuwe uitgave in aanwezigheid van De Kadt ten doop in het Haagse perscentrum Nieuwspoort. Den Uyl betoogde toen hoezeer dit boek hem als jonge man de ogen geopend had en sindsdien als richtsnoer voor zijn politiek handelen had gediend. Dat De Kadt destijds 'de teloorgang van de de PvdA' aan diezelfde Den Uyl toeschreef, deerde de ex-premier kennelijk niet...
J. L. Heldring schreef bij die gelegenheid onder meer: 'De Kadt toont aan dat het fascisme te zien is als een volksbeweging die zich 'verzet tegen de wereld van de nooit ernstig genomen idealen en tegen de wereld van de massa; tegen de wereld der klerken en tegen de wereld der maagvergoders'. Zolang die werelden blijven bestaan, zal het gevaar van het fascisme - onder welke naam het zich ook aandient - blijven bestaan. Vandaar dat De Kadts analyse na ruim veertig jaar nog actueel is.'
Ook H.J.A. Hofland liet zich niet onbetuigd: 'Het fascisme en de nieuwe vrijheid hoort tot het kleine aantal klassieken in de Nederlandse politieke literatuur [...] het is een lange, consequent volgehouden proeve van politieke essayistiek, op zijn minst van hetzelfde niveau als opstellen van bijvoorbeeld Daniel Bell of Raymond Aron.
In dit boek wordt o.a. gezegd dat het niet voldoende is, een vroom gezicht en goede bedoelingen te hebben voor wie zich tegen een verwerpelijke ideologie en een daaruit voortvloeiend systeem als het fascisme verklaart. Iedere tegenstander valt pas met succes te bestrijden als men onderzocht heeft, van binnen uit heeft leren begrijpen, wat zijn sterke kanten zijn, waaraan hij zijn onmiskenbare aantrekkingskracht te danken heeft. Zonder dit realisme wordt ieder idealisme tot een vrijblijvende, veel belovende en ten slotte niets gevende fraze. [...] Het fascisme en de nieuwe vrijheid bevat, door de ontwikkeling van zijn betoog, een les in politiek denken. En in zijn visie op de waarde en zwakte van de westerse democratie is het tot op de dag van vandaag behartenswaardige lectuur gebleven.'